महाराष्ट्रात घेतल्या जाणाऱ्या अन्नधान्य पिकांपैकी गहू हे रब्बी हंगामातील एक महत्वाचे पीक आहे. गहू हा जिरायत व बागायत अशा दोन्ही प्रकारे घेतला जातो. तर त्याचे पेरणी पश्च्यात योग्य व्यवस्थापन करून भरघोस उत्पन्न मिळवू शकतो.
खत व्यवस्थापन
बागायती गव्हाच्या पिकासाठी हेक्टरी १० टन चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत दयावे. बागायती गव्हाच्या वेळेवर पेरणीसाठी दर हेक्टरी १२०: ६०: ४० किलो नत्र, स्फुरद, पालाश दयावे. निम्मे नत्र व संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश पेरणीच्यावेळी व उरलेले निम्मे नत्र पेरणीनंतर ३ आठवड्यांनी खुरपणी झाल्यावर पहिल्या पाण्याच्या वेळी दयावे. उशिरा केलेल्या पेरणीसाठी हे प्रमाण हेक्टरी ८०: ४०: ४० किलो नत्र, किलो स्फुरद, पालाश इतके दयावे. निम्मे नत्र व स्फूरद आणि पालाश पेरणीच्या वेळी व उरलेले निम्मे नत्र पेरणीनंतर ३ आठवडयांनी दयावे.
सिंचन व्यवस्थापन
गव्हाच्या बौने (द्वार्फ) जातींची पेरणी ३०-३५ हेक्टर सें.मी. आणि देशी वाणांना १५-२० हे. सें.मी. एकूण पाण्याची गरज असते. उपलब्ध पाण्यानुसार गव्हाला वाफे (बेड) तयार करून सिंचन करावे. पहिल्या सिंचनात सरासरी ५ सें.मी. आणि त्यानंतरच्या सिंचनामध्ये ७.५ सें.मी. पाणी द्यावे. सिंचनाची संख्या आणि पाण्याचे प्रमाण जमिनीचा प्रकार, वातावरणाचे तापमान आणि पेरणी केलेल्या विविधतेवर अवलंबून आहे.
तण व्यवस्थापन
पेरणीनंतर पेंडीमेथालिन ३०% ईसी. १ लिटर/एकर या प्रमाणात फवारावे. एकाच वेळी २, ४- डी ५८%, ४००-५०० मिली/एकर किंवा मेट्सल्फुरॉन मिथाइल २०% डब्ल्यूपी, १० ग्रॅम/एकर रुंद पानांच्या तणांसाठी पेरणीनंतर सुमारे ३० दिवसांनी फवारावे.
याशिवाय, रुंद पानांचे तण आणि गवत दोन्हीसाठी, सल्फोसल्फुरॉन ७५%, १३ मिली/एकर फवारावे. तसेच वाइल्ड ओट्स आणि फलारिस मायनर, फेनोक्साप्रॉप-पी-इथिल १० % ईसी @ ४०० मिली/ एकर फवारावे.
रोग– कीड व्यवस्थापन
गव्हाचा कर्नाल बंट
प्रतिबंधासाठी उभ्या पिकात प्रोपिकोनाझोल २५ ईसी. पिठाच्या अवस्थेत ०.१ टक्के द्रावण फवारावे.
पिवळा तांबेरा
जास्त प्रमाणात नत्रयुक्त खतांचा वापर तांबेरा रोग वाढवण्यास मदत करतो, म्हणून योग्य प्रमाणात पोटॅश खतांचा संतुलित प्रमाणात वापर करावा.
फवारणीसाठी प्रोपिकोनाझोल २५ ईसी किंवा टेब्युकोनाझोल २५ ईसी (फोलिकर २५० ईसी) किंवा ट्रायडिमिफॉन २५ डब्ल्यूपी (बेलिटन २५डब्ल्यूपी) यांचे ०.१ टक्के द्रावण तयार करा. एक एकर शेतासाठी २०० मिली औषध २०० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
पाण्याचा योग्य प्रमाणात वापर करा, पिकाच्या लहान अवस्थेत पाण्याचे प्रमाण १००-१२० लिटर प्रति एकर ठेवता येते. गव्हावरील पिवळ्या तांबेरा रोगाचा प्रादुर्भाव पाहून १५ ते २० दिवसांच्या अंतराने दुसरी फवारणी करावी.
तुडतुडे
प्रतिबंधासाठी फेरोमोन सापळा एकरी ५ या प्रमाणात वापरावा. अझाडिराक्टिन (निम तेल) ०.१५% ईसी. २.५ लिटर प्रति हेक्टर. ५००-६०० लि. दराने फवारावे किंवा डायमेथोएट ३०% ईसी. प्रति हे. ५००-६०० लि. दराने पाण्यात विरघळवून फवारणी करावी किंवा मिथाइलडिमेटन २५ टक्के ई.सी. १ लि. प्रति हे. ५००-६०० लि. दराने फवारावे किंवा मोनोक्रोटोफॉस प्रति हे. ७५० मि.ली. ५००-६०० लि. दराने फवारावे.
वाळवी
प्रतिबंधासाठी बीव्हेरिया बेसियाना २.५ किलो प्रति हे. दराने ५०-६० किलो अर्धा कुजलेले शेणखतात मिसळून प्रभावित शेतात ८-१० दिवस ठेवावे.
क्लोरोपायरीफॉस २० टक्के ईसी २.५ लि. प्रति हे. या दराने पिकात प्रादुर्भाव झाल्यास सिंचनाच्या पाण्यासोबत वापरा.
कापणी
पीक तयार होताच वेळेवर कापणी करावी. कापणीस उशीर झाल्यास गव्हाच्या वाणाचे दाणे शेतात झडू शकतात. म्हणून पीक पक्व होण्याच्या २-३ दिवस अगोदर कापणी करावी. कापणीच्या वेळी दाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण १५ टक्के असावे.
उत्पादन
गव्हाचे भरघोस उत्पादन मिळविण्यासाठी पेरणीच्या वेळेनुसार योग्य वाणांचा वापर, योग्य रितीने पेरणी, बियाण्याचे प्रमाण, खतांचा समतोल वापर, पाण्याच्या योग्य पाळया, आंतरमशागत व पीक संरक्षण या गोष्टी अतिशय महत्वाच्या आहेत. वरीलप्रमाणे गव्हाची बागायती वेळेवर लागवड केल्यास हेक्टरी ४५ ते ५० क्विंटल, बागायती उशिरा लागवड केल्यास ३५ ते ४० क्विंटल व जिरायत लागवड केल्यास १२ ते १४ क्विंटल उत्पादन मिळते.
